Filozofia chińska kładzie nacisk na świecki charakter z nastawieniem etatystycznym. Centralnymi postaciami są nauczyciel i urzędnik. Szczegółowe zasady postępowania (rytuały i kodeksy) - jak ścieżka prawego życia, powszechna harmonia zasad ciemności (yin) i światła (yang).
Podstawą wszystkich nauk jest „Księga Przemian”, w której 64 heksagramy (liczby sześciocyfrowe), złożone z „yin” i „yang”, oznaczają wszystkie podstawowe zjawiska tego świata.
Cechy: zamiast systemów abstrakcyjnych, nauki stosowane i aforystyczne. Ponadto stabilność jest stawiana ponad wszystko.
Pochodzenie filozoficzne szkoły Chiny (okres 100 szkół) w VI-III w. PRZED CHRYSTUSEM
Taoizm. Pochodzenie i rozwój taoizmu wiąże się z imieniem na wpół legendarnego myśliciela i osoby publicznej Lao Tzu, który według legendy był starszym rówieśnikiem Konfucjusza i stworzył główny kanoniczny tekst taoizmu - „ Tao Te Ching„(Książka o Tao i jej przejawy” czy „Księga Drogi i Łaski”).
Centralną koncepcją taoizmu jest Tao. Termin „ Tao„ma następujące podstawowe, ściśle powiązane znaczenia:
1) źródło, podstawowa zasada i przyczyna wszelkiego istnienia;
2) prawo, pierwsza zasada istnienia wszystkich rzeczy i zjawisk na świecie;
3) ostateczny cel każdego istnienia;
4) PRAWDA i jednocześnie ścieżka do niej.
Tao niepoznawalne, ale wszechobecne. O czym możemy porozmawiać Tao, oznacza się terminem „ de». Dae– emanacja Tao w świecie, demonstruje działanie Tao, realizując swoją energię potencjalną w przejawionym istnieniu, w dostępnych obiektach. Co następuje Tao(osoba, rzecz lub zjawisko naturalne), wypełnione energią de. Naraz Tao jest rozumiana jako naturalna ścieżka wszystkich rzeczy, a każdy aktywny, gwałtowny wpływ jest jego przeciwieństwem Tao. Dlatego podstawowe zasady „ścieżki Tao„- podążanie za naturalnością i «biernością». " Tao nieustannie nie podejmuje żadnych działań, ale nie ma takiej rzeczy, której by nie czyniła.” Jest to również, według taoizmu, ścieżka „doskonałego mędrca”.
Świat, będący immanentnym objawieniem transcendencji, jest przejawem idealnej doskonałości, jedności i harmonii. W związku z tym każda próba aktywnego zmieniania świata jest ingerencją w doskonałość Absolutu, którą można odkryć jedynie podążając za „niedziałaniem”, tj. będąc w stanie naturalności. Droga do doskonałości polega zatem na odrzuceniu tego, co nienaturalne (powierzchowne i gwałtowne porządkowanie świata przez człowieka według jego subiektywnych wyobrażeń) i dążenie do tego, co naturalne (w kierunku naturalnej jedności i harmonii).
Konfucjanizm. Konfucjanizm ukazuje odmienny od taoizmu pogląd na świat i miejsce w nim człowieka, jednak opozycja między konfucjanizmem a taoizmem, do której wielu badaczy dochodzi w wyniku analizy sporu pomiędzy tymi szkołami o stronę przyrodniczą i rytualną „ sposób Tao” jest wyraźnie przesadzone.
Założycielem konfucjanizmu jest chiński myśliciel, mistrz rytuałów i ceremonii, a także osoba publiczna Kun Tzu, czyli Kung Fu Tzu (551-479 p.n.e.), tj. Wielki Nauczyciel Kun(Konfucjusz to zlatynizowana wersja imienia), który stworzył doktrynę filozoficzną o wyraźnym charakterze społeczno-etycznym.
Konfucjusz akceptuje pojęciowe podstawy taoizmu, interpretuje je jednak w nieco inny sposób niż Lao Tzu. Zatem według Konfucjusza podstawą harmonijnego współistnienia człowieka, społeczeństwa i przyrody jest: Tao. Naraz Tao w konfucjanizmie ma znaczenie prawdziwej moralnej i etycznej zasady istnienia człowieka i jego czynów, ale nie jest uważana za zasadę kosmologiczną, prawo istnienia wszystkich rzeczy, Absolut (którego miejsce w konfucjanizmie zajmują koncepcja Nieba).
Standard osoby, która podąża Tao, Jest junzi(„szlachetny człowiek” lub dosłownie „syn władcy” (Nieba)), do którego głównych przymiotów należy przede wszystkim: Ren- człowieczeństwo, filantropia i czy– zasady, etykieta, rytuał. Naraz czy uważany za najwyższy przejaw Ren. „Szacunek poza rytuałem jest męczący, a ostrożność poza nim prowadzi do tchórzostwa; z odwagą poza rytuałem powodują kłopoty; z bezpośredniością poza rytuałem stają się nietolerancyjni. Jeśli szlachetny mąż jest przywiązany duszą do swoich bliskich, ludzkość rozkwita wśród ludzi; jeśli nie zapominają o starych przyjaciołach, ludzie nie postępują niegodziwie”.
Ren oznacza budowanie relacji między ludźmi w społeczeństwie w duchu solidarności, kiedy każdy zdaje sobie sprawę i wypełnia swoje obowiązki wobec innych zgodnie ze swoją „rangą”, miejscem w hierarchii społecznej, rolą w społeczeństwie. Ustanowienie sprawiedliwości w społeczeństwie zakłada realizację koncepcji „poprawiania imion”, zgodnie z którą władca musi zachowywać się jak władca, podwładny jak podwładny itp.
Ogromne znaczenie dla „poprawiania imion” (przede wszystkim dla poprawienia siebie) i panowania sprawiedliwości ma przestrzeganie rytuału, który ma święte znaczenie, ponieważ „rytuał istnieje po to, aby zachować porządek w Niebiańsku Imperium." Porządek ten stanowi integralną część uniwersalnego, kosmicznego porządku, „prawa nieba” i jest z nim nierozerwalnie związany, gdyż podąża za jego rytmem, „oddechem”, który rytuał pozwala odczuć. „Wielki Książę Qi zapytał Konfucjusza, czym jest rząd. Konfucjusz odpowiedział: „Niech władca będzie władcą, sługa sługą, ojciec ojcem, a syn synem”.
Jeśli więc taoizm odsłania jedność, harmonię i doskonałość świata w naturalnym środowisku człowieka, to konfucjanizm sakralizuje społeczną sferę bytu, a rytuał interpretuje jako działania, w których bezpośrednio ujawnia się zasada harmonijnej hierarchicznej struktury Wszechświata . Prawo niebo– podstawa życia Imperium Niebieskiego – to zasada premium, której świadomość działania następuje podczas rytuału będącego najpełniejszym i najbardziej przejrzystym, symbolicznym ujawnieniem transcendentalnego absolutu w formie immanentnej.
Konfucjanizm i taoizm od dawna są dwoma głównymi fundamentami chińskiej kultury, uzupełniając się, ponieważ prawie każdy Chińczyk w życiu osobistym wyznawał taoizm, a konfucjanizm w życiu publicznym. Dopiero w XX wieku tradycje konfucjanizmu i taoizmu ustąpiły pod agresywnym atakiem pierwszych idei komunistycznych ustanowionych w społeczeństwie chińskim przez Mao Zedonga, a następnie tradycyjnych wartości zachodniego społeczeństwa kapitalistycznego.
Niemniej jednak w ideologii Chin nadal pozostaje kult tradycji, rytuałów i wierzeń mających na celu zachowanie „stabilnego kosmosu społecznego” (porządku), ustanowionego przez systemy religijne i filozoficzne taoizmu i konfucjanizmu.
Legalizm: sprawiedliwe i surowe prawa, nagrody i kary są środkami do osiągnięcia harmonii.
Przedstawiamy Państwu filozofię starożytnych Chin, krótkie podsumowanie. Filozofia chińska ma historię sięgającą kilku tysięcy lat. Jej początki często kojarzone są z Księgą Przemian, starożytnym zbiorem wróżb datowanym na 2800 rok p.n.e., który zawierał niektóre z podstawowych założeń chińskiej filozofii. Wiek filozofii chińskiej można jedynie oszacować (pierwszy jej rozkwit zwykle datuje się na VI wiek p.n.e.), gdyż sięga ona tradycji ustnej z czasów neolitu. W tym artykule możesz dowiedzieć się, czym jest filozofia starożytnych Chin i pokrótce zapoznać się z głównymi szkołami i szkołami myślenia.
Przez wieki filozofia starożytnego Wschodu (Chiny) skupiała się na praktycznej trosce o człowieka i społeczeństwo, pytaniach o to, jak właściwie zorganizować życie w społeczeństwie, jak wieść życie idealne. Etyka i filozofia polityczna często miały pierwszeństwo przed metafizyką i epistemologią. Kolejną cechą charakterystyczną filozofii chińskiej była refleksja nad naturą i osobowością, co doprowadziło do rozwinięcia tematu jedności człowieka i Nieba, tematu miejsca człowieka w kosmosie.
Cztery szkoły myślenia
Cztery szczególnie wpływowe szkoły myślenia wyłoniły się w klasycznym okresie historii Chin, który rozpoczął się około 500 roku p.n.e. Były to konfucjanizm, taoizm (często wymawiany jako „taoizm”), monizm i legalizm. Kiedy Chiny zostały zjednoczone w 222 rpne, legalizm został przyjęty jako oficjalna filozofia. Późni cesarze (206 p.n.e. - 222 n.e.) przyjęli taoizm, a później, około 100 r. p.n.e., konfucjanizm. Szkoły te pozostawały centralnym punktem rozwoju myśli chińskiej aż do XX wieku. Filozofia buddyjska, która pojawiła się w I wieku naszej ery, rozpowszechniła się szeroko w VI wieku (głównie za panowania
W dobie industrializacji i w naszych czasach w filozofii starożytnego Wschodu (Chiny) zaczęto włączać koncepcje zaczerpnięte z filozofii Zachodu, co było krokiem w kierunku modernizacji. Pod rządami Mao Tse-tunga w Chinach kontynentalnych rozprzestrzenił się marksizm, stalinizm i inne ideologie komunistyczne. Hongkong i Tajwan ponownie zainteresowały się ideami konfucjańskimi. Obecny rząd Chińskiej Republiki Ludowej popiera ideologię socjalizmu rynkowego. Poniżej podsumowano filozofię starożytnych Chin.
Wczesne wierzenia
Na początku dynastii Shang myśl opierała się na idei cykliczności, wynikającej z bezpośredniej obserwacji natury: zmiany dnia i nocy, zmiany pór roku, przybywania i zanikania księżyca. Pomysł ten pozostał aktualny w całej historii Chin. Za panowania Shangów los mógł być kontrolowany przez wielkiego bóstwa Shang-di, tłumaczonego na rosyjski jako „Najwyższy Bóg”. Obecny był także kult przodków, składano ofiary ze zwierząt i ludzi.
Po jego obaleniu pojawił się nowy polityczny, religijny i „mandat niebios”. Zgodnie z nią, jeśli władca nie nadaje się na swoje stanowisko, można go obalić i zastąpić innym, bardziej odpowiednim. Wykopaliska archeologiczne z tego okresu wskazują na wzrost poziomu umiejętności czytania i pisania oraz częściowe odejście od wiary w Shang Di. Kult przodków stał się powszechny, a społeczeństwo stało się bardziej świeckie.
Sto szkół
Około 500 roku p.n.e., po osłabieniu państwa Zhou, rozpoczął się klasyczny okres filozofii chińskiej (niemal w tym czasie pojawili się także pierwsi filozofowie greccy). Okres ten znany jest jako Stu Szkół. Spośród wielu szkół założonych w tym czasie, a także w następnym okresie Walczących Królestw, cztery najbardziej wpływowe to konfucjanizm, taoizm, mohizm i legalizm. Uważa się, że w tym czasie Cofucius napisał Dziesięć Skrzydeł i serię komentarzy do Jing.
Epoka imperialna
Założyciel krótkotrwałej dynastii Qin (221-206 p.n.e.) zjednoczył Chiny pod rządami cesarza i ustanowił legalizm jako oficjalną filozofię. Li Xi, założyciel legalizmu i kanclerz cesarza Qin Shi Huanga z pierwszej dynastii Qin, zasugerował zniesienie wolności słowa inteligencji w celu ujednolicenia myśli i przekonań politycznych oraz spalenia wszystkich klasycznych dzieł filozofii, historii i poezji . Dozwolone były jedynie książki ze szkoły Li Xi. Po tym, jak został oszukany przez dwóch alchemików, którzy obiecali mu długie życie, Qin Shi Huang pochował żywcem 460 uczonych. Legizm pozostawał wpływowy do czasu, gdy cesarze późnej dynastii Han (206 p.n.e. - 222 n.e.) przyjęli taoizm, a później, około 100 r. p.n.e., konfucjanizm jako oficjalną doktrynę. Jednak taoizm i konfucjanizm nie były głównymi siłami myśli chińskiej aż do XX wieku. W VI wieku (głównie za dynastii Tang) filozofia buddyjska zyskała powszechną akceptację, głównie ze względu na jej podobieństwa do taoizmu. Taka była ówczesna filozofia starożytnych Chin, pokrótce przedstawiona powyżej.
Konfucjanizm
Konfucjanizm jest zbiorową nauką mędrca Konfucjusza, który żył w latach 551-479. PRZED CHRYSTUSEM
Filozofię starożytnych Chin można przedstawić w następującej formie. Jest to złożony system myśli moralnej, społecznej, politycznej i religijnej, który wywarł ogromny wpływ na historię cywilizacji chińskiej. Niektórzy uczeni uważają, że konfucjanizm był religią państwową cesarskich Chin. Idee konfucjańskie znajdują odzwierciedlenie w kulturze chińskiej. Mencjusz (IV w. p.n.e.) wierzył, że człowiek posiada cnotę, którą należy kultywować, aby stać się „dobrym”. postrzegał naturę ludzką jako z natury złą, ale którą dzięki samodyscyplinie i samodoskonaleniu można przekształcić w cnotę.
Konfucjusz nie miał zamiaru zakładać nowej religii, chciał jedynie zinterpretować i wskrzesić bezimienną religię dynastii Zhou. Starożytny system zasad religijnych wyczerpał się: dlaczego bogowie dopuszczają problemy społeczne i niesprawiedliwość? Ale jeśli nie duchy rasy i natury, to co jest podstawą stabilnego, zjednoczonego i trwałego porządku społecznego? Konfucjusz uważał, że podstawą tą jest rozsądna polityka, realizowana jednak w religii Zhou i jej rytuałach. Nie interpretował tych rytuałów jako ofiar składanych bogom, ale jako ceremonie ucieleśniające cywilizowane i kulturowe wzorce zachowań. Ucieleśniali dla niego etyczny rdzeń chińskiego społeczeństwa. Termin „rytuał” obejmował rytuały społeczne – uprzejmości i przyjęte normy zachowania – to, co dziś nazywamy etykietą. Konfucjusz wierzył, że tylko cywilizowane społeczeństwo może mieć stabilny i trwały porządek. Starożytna chińska filozofia, szkoły myślenia i późniejsze nauki czerpały wiele z konfucjanizmu.
Taoizm
Taoizm to:
1) szkoła filozoficzna oparta na tekstach Tao Te Ching (Lao Tzu) i Zhuang Tzu;
2) Chińska religia ludowa.
„Tao” dosłownie oznacza „drogę”, ale w chińskiej religii i filozofii słowo to nabrało bardziej abstrakcyjnego znaczenia. Filozofia starożytnych Chin, krótko opisana w tym artykule, czerpała wiele pomysłów z tej abstrakcyjnej i pozornie prostej koncepcji „ścieżki”.
Yin i Yang oraz teoria pięciu żywiołów
Nie wiadomo dokładnie, skąd wzięła się idea dwóch zasad Yin i Yang, prawdopodobnie powstała w epoce starożytnej filozofii chińskiej. Yin i Yang to dwie uzupełniające się zasady, których interakcja tworzy wszystkie fenomenalne zjawiska i zmiany w kosmosie. Yang jest zasadą aktywną, a Yin jest bierną. Dodatkowe elementy, takie jak dzień i noc, światło i ciemność, aktywność i bierność, męskość i kobiecość i inne, są odbiciem Yin i Yang. Razem te dwa elementy tworzą harmonię, a idea harmonii rozprzestrzenia się poprzez medycynę, sztukę, sztuki walki i życie społeczne w Chinach. Filozofia starożytnych Chin i szkoły myślenia również przejęły tę ideę.
Koncepcja Yin-Yang jest często kojarzona z teorią pięciu żywiołów, która wyjaśnia zjawiska naturalne i społeczne w wyniku połączenia pięciu podstawowych żywiołów lub agentów kosmosu: drewna, ognia, ziemi, metalu i wody. Filozofia starożytnych Chin (najważniejsze kwestie zostaną pokrótce zarysowane w tym artykule) z pewnością uwzględnia tę koncepcję.
Legalizm
Legalizm ma swoje korzenie w ideach chińskiego filozofa Xun Tzu (310-237 p.n.e.), który uważał, że standardy etyczne są niezbędne do kontrolowania złych skłonności człowieka. Han Fei (280-233 p.n.e.) rozwinął tę koncepcję w totalitarną pragmatyczną filozofię polityczną opartą na zasadzie, że człowiek dąży do uniknięcia kary i osiągnięcia osobistych korzyści, gdyż ludzie są z natury samolubni i źli. Zatem jeśli ludzie zaczną bez kontroli wyrażać swoje naturalne skłonności, doprowadzi to do konfliktów i problemów społecznych. Władca musi utrzymać swoją władzę poprzez trzy elementy:
1) prawo lub zasada;
2) metoda, taktyka, sztuka;
3) legitymizacja, władza, charyzma.
Prawo musi surowo karać sprawców łamania i nagradzać tych, którzy go przestrzegają. Legalizm był wybraną filozofią dynastii Qin (221-206 p.n.e.), która jako pierwsza zjednoczyła Chiny. W przeciwieństwie do intuicyjnej anarchii taoizmu i cnoty konfucjanizmu, legalizm uważa wymogi porządku za ważniejsze od innych. Doktryna polityczna rozwinęła się w pełnych przemocy czasach IV w. p.n.e.
Legaliści wierzyli, że rządu nie należy oszukiwać pobożnymi, nieosiągalnymi ideałami „tradycji” i „ludzkości”. Ich zdaniem próby poprawy życia w kraju poprzez edukację i zasady etyczne są skazane na niepowodzenie. Zamiast tego ludzie potrzebują silnego rządu i starannie opracowanego kodeksu prawa, a także policji, która rygorystycznie i bezstronnie egzekwuje zasady oraz surowo karze łamiących je. Założyciel dynastii Qin wiązał wielkie nadzieje z tymi totalitarnymi zasadami, wierząc, że panowanie jego dynastii będzie trwało wiecznie.
buddyzm
A Chiny mają ze sobą wiele wspólnego. Choć buddyzm powstał w Indiach, w Chinach miał ogromne znaczenie. Uważa się, że buddyzm powstał w Chinach za czasów dynastii Han. Około trzysta lat później, w czasach wschodniej dynastii Jin (317-420), nastąpił gwałtowny wzrost popularności. W ciągu tych trzystu lat wyznawcami buddyzmu byli głównie przybysze, koczownicy z regionów zachodnich i Azji Środkowej.
W pewnym sensie buddyzm nigdy nie został zaakceptowany w Chinach. Przynajmniej nie w czysto indyjskiej formie. Filozofia starożytnych Indii i Chin wciąż ma wiele różnic. Legendy obfitują w opowieści o Hindusach, takich jak Bodhidharma, którzy sprowadzili różne formy buddyzmu do Chin, ale niewiele wspominają o nieuniknionych zmianach, jakim podlega nauka po przeniesieniu na obcą ziemię, zwłaszcza tak bogatą pod względem filozoficznym, jak Chiny myśl.
Pewne cechy buddyzmu indyjskiego były niezrozumiałe dla praktycznego umysłu Chińczyków. Dzięki tradycji ascezy odziedziczonej po myśli hinduskiej, buddyzm indyjski może z łatwością przybrać formę opóźnionej gratyfikacji zapewnianej w medytacji (medytuj teraz, osiągnij Nirwanę później).
Chińczycy, pozostając pod silnym wpływem tradycji zachęcającej do ciężkiej pracy i zaspokajania potrzeb życiowych, nie mogli zaakceptować tej i innych praktyk, które wydawały się nieziemskie i niezwiązane z życiem codziennym. Jednak będąc ludźmi praktycznymi, wielu z nich dostrzegło także pewne dobre idee buddyzmu dotyczące zarówno człowieka, jak i społeczeństwa.
Wojna Ośmiu Książąt była wojną domową pomiędzy książętami i królami z dynastii Jin trwającą od 291 do 306 roku, podczas której koczownicze ludy północnych Chin, od Mandżurii po wschodnią Mongolię, zostały masowo werbowane w szeregi sił najemnych .
Mniej więcej w tym samym czasie poziom kultury politycznej w Chinach wyraźnie się obniżył; odrodziły się nauki Lao Tzu i Zhuang Tzu, stopniowo dostosowywane do myśli buddyjskiej. Buddyzm, który powstał w Indiach, w Chinach przybrał zupełnie inną formę. Weźmy na przykład koncepcję Nagardżuny. Nagardżuna (150-250 r. n.e.), filozof indyjski, najbardziej wpływowy myśliciel buddyjski po samym Gautamie Buddzie. Jego głównym wkładem w filozofię buddyjską był rozwój koncepcji śunjaty (czyli „pustki”) jako elementu buddyjskiej metafizyki, epistemologii i fenomenologii. Po zaimportowaniu do Chin koncepcja Shunyaty została zmieniona z „Pustki” na „Coś istniejącego” pod wpływem tradycyjnej myśli chińskiej Lao Tzu i Zhuang Tzu.
Mohizm
Filozofię starożytnych Chin (w skrócie) Moism założył filozof Mozi (470-390 p.n.e.), który propagował ideę uniwersalnej miłości, równości wszystkich istot. Mozi uważał, że tradycyjna koncepcja jest sprzeczna i że istoty ludzkie potrzebują wskazówek, aby określić, które tradycje są akceptowalne. W mohizmie moralność nie jest definiowana przez tradycję, ale raczej odnosi się do utylitaryzmu, pragnienia dobra jak największej liczby ludzi. W Mohizmie uważa się, że rząd jest instrumentem zapewniającym takie przywództwo oraz stymulującym i zachęcającym do zachowań społecznych, które przynoszą korzyści jak największej liczbie ludzi. Działania takie jak śpiew i taniec uznano za marnowanie zasobów, które można było wykorzystać do zapewnienia ludziom pożywienia i schronienia. Mohiści stworzyli własne, wysoce zorganizowane struktury polityczne i żyli skromnie, prowadząc ascetyczny tryb życia, praktykując swoje ideały. Byli przeciwni jakiejkolwiek formie agresji i wierzyli w boską moc nieba (Tian), która karze niemoralne zachowanie ludzi.
Studiowałeś filozofię starożytnych Chin (podsumowanie). Aby uzyskać pełniejsze zrozumienie, radzimy bardziej szczegółowo poznać każdą szkołę z osobna. Cechy filozofii starożytnych Chin zostały pokrótce zarysowane powyżej. Mamy nadzieję, że ten materiał pomógł ci zrozumieć główne punkty i był dla ciebie przydatny.
Szkoły filozoficzne w starożytnych Chinach: konfucjanizm i taoizm
Wstęp
Pierwsze próby zrozumienia przez człowieka otaczającego świata – przyrody żywej i nieożywionej, przestrzeni kosmicznej, a w końcu samego siebie, należy przypisać temu okresowi istnienia człowieka (prawdopodobnie można go datować na drugie tysiąclecie p.n.e.), kiedy to człowiek w procesie ewolucja, przede wszystkim mentalna, zaczęła różnicować naturę jako środek do życia, stopniowo oddzielając się od niej.
To właśnie dzięki temu, że człowiek zaczął postrzegać świat zwierząt i roślin, kosmos, jako coś odmiennego i przeciwstawnego sobie, zaczął rozwijać w sobie umiejętność pojmowania rzeczywistości, a następnie filozofowania, tj. wyciągać wnioski, wyciągać wnioski i przedstawiać pomysły na temat otaczającego go świata.
Filozoficzna myśl ludzkości zrodziła się w epoce, gdy stosunki klanowe zostały zastąpione przez społeczeństwa i państwa pierwszej klasy. Pewne idee filozoficzne, które uogólniły doświadczenia wielu tysięcy ludzkości, można znaleźć w zabytkach literackich starożytnego Egiptu i starożytnej Grecji. Najstarszą filozofią jest ta, która powstała w krajach starożytnego Wschodu: Indiach, Chinach i Egipcie.
W tym eseju analizujemy pochodzenie i rozwój filozofii starożytnego Wschodu w Chinach.
Chiny są cywilizacją szczególnego typu. Etyka społeczna i praktyka administracyjna zawsze odgrywały tu znacznie większą rolę niż mistyczne abstrakcje i indywidualistyczne poszukiwania zbawienia. Trzeźwy i racjonalistyczny Chińczyk nigdy nie zastanawiał się zbytnio nad tajemnicami istnienia oraz problemami życia i śmierci, ale zawsze widział przed sobą standard najwyższej cnoty i uważał za swój święty obowiązek naśladowanie go. Jeśli charakterystyczną cechą etnopsychologiczną Hindusa jest jego introwersja, która w swoim skrajnym wyrazie doprowadziła do ascezy, jogi, monastycyzmu o ścisłym stylu, do pragnienia jednostki rozpuszczenia się w Absolucie i w ten sposób wybawienia swojej nieśmiertelnej duszy z materialnej powłoki, która krępuje to, wtedy prawdziwi Chińczycy cenili przede wszystkim materiał, czyli swoje życie. Za największych i powszechnie uznawanych proroków uważano tutaj przede wszystkim tych, którzy uczyli żyć godnie i zgodnie z przyjętą normą, żyć w imię życia, a nie w imię błogości w tamtym świecie czy zbawienia od cierpienia. Jednocześnie racjonalizm był dominującym czynnikiem determinującym normy życia społecznego i rodzinnego Chińczyków.
Bardzo trafnie i zwięźle powiedział to Leonid Matsich, wybitny rosyjski filozof
Trafność wybranego tematu potwierdza nieśmiertelne zainteresowanie całej ludzkości filozofią starożytnego Wschodu.
Pisząc ten esej stawiam sobie kilka ważnych zadań:
Zapoznanie z podstawowymi ideami filozofii starożytnej Chin;
Pragnienie zrozumienia, gdzie leży atrakcyjność i nieśmiertelność tych idei;
Dowiedz się, dlaczego nie tylko nie stały się one przeszłością i zapomnieniem, ale po dziś dzień żyją i rozprzestrzeniają się daleko poza Wschód.
1. Część główna
.1 Cechy rozwoju filozofii w starożytnych Chinach
Filozofia starożytnych Chin sięga początków I tysiąclecia p.n.e. Kształtowanie się idei filozoficznych w Chinach odbywało się w trudnych warunkach społecznych. Już w połowie II tysiąclecia p.n.e. mi. w stanie Shang-Yin (XVII-XII wiek p.n.e.) wyłonił się system gospodarczy będący właścicielem niewolników, rozpoczął się rozwój gospodarki starożytnych Chin<#"justify">Rozwój myśli filozoficznej w starożytnych Chinach można podzielić na dwa główne etapy:
Etap kształtowania się poglądów filozoficznych obejmujący okres VIII-VI wieku. PRZED CHRYSTUSEM mi.,
Etap rozkwitu myśli filozoficznej – etap rywalizacji 100 szkół , który tradycyjnie sięga VI-III wieku. PRZED CHRYSTUSEM mi. Okres kształtowania się poglądów filozoficznych starożytnych ludów, które żyły w dorzeczach rzek Żółtych, Huaihe, Hanshui (VIII-VI wiek p.n.e.) i położyły podwaliny pod cywilizację chińską, zbiega się w czasie z podobnym procesem w Indiach i starożytności Grecja. Na przykładzie pojawienia się filozofii w tych trzech obszarach można prześledzić wspólne wzorce, według których przebiegało formowanie się i rozwój społeczeństwa ludzkiego cywilizacji światowej. Jednocześnie historia powstawania i rozwoju filozofii jest nierozerwalnie związana z walką klasową w społeczeństwie i odzwierciedla tę walkę. Konfrontacja idei filozoficznych odzwierciedlała walkę różnych klas w społeczeństwie, walkę sił postępu i reakcji. Ostatecznie zderzenie poglądów i punktów widzenia doprowadziło do walki pomiędzy dwoma głównymi kierunkami w filozofii – materialistycznym i idealistycznym – o różnym stopniu świadomości i głębokości wyrazu tych kierunków. Specyfika filozofii chińskiej wiąże się bezpośrednio z jej szczególną rolą w ostrej walce społeczno-politycznej, która toczyła się w wielu państwach starożytnych Chin w okresie Wiosna i jesień I Walczące Krainy .
Tak opisuje się ten okres w historii starożytnych Chin John Henry Gray to wybitny amerykański badacz Chin. Według niego jeden z najstarszych i tajemniczych krajów na świecie: „Historia starożytnych Chin dzieli się na dwie epoki: Wiosnę i Jesień (770-476 p.n.e.) oraz Walczące Państwa (475-221 p.n.e.). Był to czas upadku i rozkładu systemu niewolniczego. W okresie wiosenno-jesiennym wynaleziono technologię wytopu żelaza, z metalu zaczęto wytwarzać siekiery, pługi i inne narzędzia. W tym okresie powstał także zwyczaj wykorzystywania bydła do uprawy roli. Zwiększyła się powierzchnia upraw. W miarę rozwoju ekonomii społecznej stosunki produkcji właściwe systemowi niewolniczemu stały się hamulcem rozwoju sił wytwórczych. Bunty niewolników i bunty ludowe przyspieszyły jego upadek. Władza stopniowo przechodziła z właścicieli niewolników na panów feudalnych. Wiosną i jesienią oraz w okresie Walczących Królestw społeczeństwo przeszło radykalne zmiany, w wyniku których system feudalny zastąpił system niewolniczy (tutaj termin „feudalizm” jest używany do opisania systemu społeczno-gospodarczego, w którym panowie feudalni wyzyskują chłopów poprzez czynszu lub nieodpłatnej pracy przymusowej, a nie poprzez podział działek między wasali). W okresie wiosny i jesieni istniało ponad 140 stanów. Po wielu latach brutalnych wojen podbojów pozostało tylko 7: Qi, Chu, Yan, Han, Zhao, Wei i Qin. Wszystkie razem przeszły do historii jako Walczące Królestwa. Walczyli ze sobą, ale w każdym z nich toczyła się ostra walka, głównie pomiędzy właścicielami niewolników a wyłaniającą się klasą panów feudalnych”. Rozwój stosunków społecznych w Chinach nie doprowadził do jasnego podziału sfer działalności w obrębie klas panujących. W Chinach nie wyrażono jasno swoistego podziału pracy pomiędzy politykami i filozofami, co doprowadziło do bezpośredniego, natychmiastowego podporządkowania filozofii praktyce politycznej. Zagadnienia zarządzania społeczeństwem, relacje pomiędzy różnymi grupami społecznymi, pomiędzy królestwami – to właśnie interesowało przede wszystkim filozofów starożytnych Chin. Inna cecha rozwoju filozofii chińskiej wiąże się z faktem, że obserwacje przyrodnicze chińskich naukowców nie znalazły, z kilkoma wyjątkami, mniej lub bardziej odpowiedniego wyrazu w filozofii, ponieważ filozofowie z reguły nie uważali tego za konieczne sięgnąć po materiały przyrodnicze. Być może jedynym wyjątkiem jest szkoła Mohistów i szkoła filozofów przyrody, które jednak przestały istnieć po epoce Zhou. Filozofia i nauki przyrodnicze istniały w Chinach, jakby odgrodzone od siebie nieprzeniknionym murem, co wyrządziło im nieodwracalne szkody. Filozofia chińska pozbawiła się tym samym wiarygodnego źródła do kształtowania spójnego i wszechstronnego światopoglądu, a pogardzane przez oficjalną ideologię nauki przyrodnicze, doświadczające trudności w rozwoju, pozostały losem samotników i poszukiwaczy eliksiru nieśmiertelności. Jedynym kompasem metodologicznym chińskich przyrodników pozostały starożytne, naiwne, materialistyczne idee filozofów przyrody na temat pięciu podstawowych elementów: „W czasach starożytnych, kiedy nie było Nieba ani Ziemi, Wszechświat był ciemnym, bezkształtnym Chaosem. Narodziły się w nim dwa duchy – yin i yang, które zaczęły organizować świat. Duch Yang zaczął rządzić niebem, a duch Yin zaczął rządzić ziemią. W starożytnej myśli chińskiej (w książkach „I Ching”, „Guoyu”, „Zozhuan”, „Shujing” itp.) opracowano dość stabilne koncepcje podstawowych zasad i pierwotnych przyczyn wszystkiego, co istnieje. Wraz z niebem (tian) uformowały się pojęcia yang (lekki, męski, twardy, gorący, odnoszący sukcesy itp.) i yin (ciemny, kobiecy, miękki, zimny, nieudany itp.) Te siły kosmiczne naprzeciwko siebie, są następnie zwykle łączone z elementem qi (powietrze, eter). Dołączyło do nich także „pięć materiałów”: ziemia (przeciwieństwo nieba), woda, ogień, drewno (w tym wszystko, co roślinne) i metal. - tak Antologia filozofii światowej charakteryzuje tę epokę. Tom 1. W 4 tomach. T. 1, część 1 i 2. M., „Myśl”, 1969. (Akademia Nauk ZSRR. Instytut Filozofii. Dziedzictwo filozoficzne). T. 1. Filozofia starożytności i średniowiecza. wyd. kolegium: V.V. Sokolov i in. 1969. 936 s.] Pogląd ten powstał w starożytnych Chinach na przełomie VI i V wieku i przetrwał aż do czasów współczesnych. Jeśli chodzi o tak stosowaną gałąź nauk przyrodniczych, jak medycyna chińska, nadal kieruje się ona tymi ideami. Tym samym izolacja filozofii chińskiej od określonej wiedzy naukowej zawęziła jej przedmiot. Z tego powodu naturalne koncepcje filozoficzne, wyjaśnienia natury, a także problemy istoty myślenia, pytania o naturę ludzkiej świadomości i logiki nie uzyskały w Chinach większego rozwoju. Izolacja starożytnej filozofii chińskiej od nauk przyrodniczych i brak rozwoju zagadnień logicznych to jedne z głównych powodów, dla których kształtowanie się filozoficznego aparatu pojęciowego przebiegało bardzo powoli. W przypadku większości chińskich szkół metoda analizy logicznej pozostała praktycznie nieznana. Wreszcie filozofię chińską charakteryzował ścisły związek z mitologią. W mitach o pochodzeniu Wszechświata można odnaleźć bardzo niejasne, nieśmiałe początki filozofii przyrody. Cechą chińskiej filozofii (a raczej mitologii) był także kult przodków, który opierał się na uznaniu wpływu duchów zmarłych na życie i losy potomków. Obowiązkiem przodków, którzy stali się duchami, była ciągła opieka nad swoimi potomkami żyjącymi na ziemi. 1.2 Powstanie chińskiej szkoły filozoficznej
W 221 p.n.e. W Chinach do władzy doszła dynastia Qin. Czas jej panowania był bardzo krótki (do 207 rpne), ale znaczący, ponieważ w tym czasie nastąpiło ponowne zjednoczenie Chin, a formalna władza cesarska została wypełniona prawdziwą treścią. Chiny były zjednoczone pod jedną władzą za panowania kolejnej dynastii Han, aż do roku 220 n.e. Wiek poprzedzający dynastię Qin był okresem upadku państwa i społeczeństwa, w którym o władzę walczyła wymierająca szlachta klanowa i rosnąca oligarchia. Szlachta klanowa dążyła do powrotu do poprzednich zakonów, które rozwinęły się za panowania dynastii Zhou (1021-404 p.n.e.). Oligarchia, której siła w społeczeństwie opierała się na ekonomicznych zasadach własności, wyszła z żądaniami wprowadzenia prawa prawnego, zgodnie z którym stosunki społeczne byłyby regulowane bez względu na pochodzenie. Historycy badający tę epokę (erę „Walczących Państw”) definiują ten rozkwit filozofii jako rywalizację 100 szkół. W Shiji” ( Notatki historyczne ) Sima Qian (II-I wiek p.n.e.) podaje pierwszą klasyfikację szkół filozoficznych starożytnych Chin. Jego współczesna nazwa Notatki historyczne (Shi ji) Dzieło Sima Qiana otrzymano po śmierci autora. Sam Sima Qian nazwał swoje dzieło Księga historiografa nadwornego”. Historyk ten wyróżnia sześć szkół filozoficznych: Taoizm<#"justify">Szkoła „Yin-Yang” (filozofowie przyrody). Centralną koncepcją Yin-Yang Jia jest uniwersalność dualizmu sił Yin-Yang i cykliczne interakcje generowanych przez nie Pięciu Elementów: Metalu, Drewna, Wody, Ognia i Ziemi. Koncepcja ta uwzględniała cały rozwój Świata. Przedstawiciele tej szkoły: Tzu-wei, Zou Yan, Zhang Tsang. [Sima Qian, Bibliografia dzieł Sima Qiana, Materiały do ich badań. Szanghaj, 1956] Później, na przełomie naszej ery, klasyfikacja szkół została uzupełniona o cztery kolejne szkoły”, które jednak z wyjątkiem zajia, lub „Szkoły eklektyczne” w rzeczywistości nie mają nic wspólnego z filozofią Chin. Niektóre szkoły noszą nazwy od charakteru działalności społecznej założyciela szkoły, inne od nazwiska założyciela nauczania, jeszcze inne. - zgodnie z głównymi założeniami koncepcji tego nauczania. Jednocześnie, pomimo całej specyfiki filozofii w starożytnych Chinach, relacje między szkołami filozoficznymi ostatecznie sprowadziły się do walki między dwiema głównymi tendencjami - materialistyczną i idealistyczną, choć oczywiście tej walki nie można sobie wyobrazić w czystej postaci. We wczesnych stadiach rozwoju filozofii chińskiej. Na przykład nawet w czasach Konfucjusza i Moziego stosunek tych myślicieli do głównego zagadnienia filozofii nie był wyrażany bezpośrednio. Pytania o istotę ludzkiej świadomości, jej związek z przyrodą i światem materialnym nie zostały dostatecznie jasno określone. Często poglądy tych filozofów, których zaliczamy do materialistów, zawierały istotne elementy religijnych, mistycznych idei z przeszłości i odwrotnie, myśliciele zajmujący na ogół stanowiska idealistyczne nadawali niektórym kwestiom materialistyczną interpretację. Jednak w odróżnieniu od Indii w większości szkół filozofii chińskiej dominowała filozofia praktyczna związana z problemami światowej mądrości, moralności, rządzenia, społecznej organizacji społeczeństwa, hierarchii politycznej itp. Dotyczy to niemal w całości konfucjanizmu, moizmu, legalizmu, które były, przede wszystkim nauczanie polityczne i etyczne, którego podstawy ideologiczne były albo słabo rozwinięte, albo zapożyczone z innych nauk szkolnych. Spośród wszystkich tych szkół najbardziej znaczącą nauką polityczną i etyczną w Chinach jest konfucjanizm, który zachował swoje wpływy do dziś. 1.3 Filozoficzne, religijne i ideologiczne podstawy konfucjanizmu Konfucjanizm - najstarsza szkoła filozoficzna, traktująca człowieka przede wszystkim jako uczestnika życia społecznego. Założycielem konfucjanizmu jest Konfucjusz (Kun-Fu-Tzu), który żył w latach 551 - 479. PRZED CHRYSTUSEM e.., głównym źródłem nauk jest praca Lun Yu „Rozmowy i osądy” - są to nagrania wypowiedzi Konfucjusza dokonane przez jego uczniów i naśladowców. Filozofia Konfucjusza skupiała się na poszukiwaniu wartości etycznych, społecznych i politycznych, które przyczyniałyby się do zachowania integralności i stabilności państwa. Dobrobyt społeczeństwa wiązał się ze stałym podtrzymywaniem tradycji i doskonaleniem moralnym ludzi. Główne zagadnienia poruszane przez konfucjanizm: Jak zarządzać ludźmi; Jak zachować się w społeczeństwie Przedstawiciele tej szkoły filozoficznej są zwolennikami miękkiego zarządzania społeczeństwem. Jako przykład takiego zarządzania podana jest władza ojca nad synami, a jako główny warunek - postawa podwładnych wobec swoich przełożonych jak synowie wobec ojca, a szef wobec swoich podwładnych jak ojciec wobec swoich synów. Złota konfucjańska zasada dotycząca ludzkiego zachowania w społeczeństwie głosi: „Nie czyń innym tego, czego sam nie chcesz”. [Konfucjusz, A.K. Rakhmanova, Najżartowniejsze aforyzmy i cytaty, AST, M., 2014, s.28] Nauki Konfucjusza odegrały ważną rolę w zjednoczeniu chińskiego społeczeństwa. Pozostaje aktualne dzisiaj, 2500 lat po życiu i twórczości autora. Chiński filozof Konfucjusz (Kung Tzu), twórca konfucjanizmu (Rhu Jia – szkoła wielkich skrybów) – religia państwowa Chin. Urodził się i mieszkał w królestwie Lu (współczesne miasto Qufu w prowincji Shantung) w czasach dynastii Zhou. Pochodzi od zubożałych arystokratycznych biurokratów i wojskowych. W wieku 22 lat zaczął uczyć, stając się sławnym najsłynniejszym nauczycielem w Chinach. W szkole Konfucjusza nauczano odpowiednio czterech dyscyplin i studiowano cztery książki: moralność „Shijing”, język Shujing”, politykę „Liji”, literaturę „Yejing”.W wieku 50 lat rozpoczął karierę polityczną, zostając wkrótce potem wysoki dostojnik w Lu. W wyniku intryg odszedł ze służby i przez 13 lat podróżował po chińskich stanach. W 484 r. p.n.e. wrócił do Lu i ponownie zaczął nauczać, jednocześnie zbierając, redagując i rozprowadzając książki Shujing, Shijing, Yijing, Yeijing, Liji. Nauki Konfucjusza opierały się na naturalnym pragnieniu szczęścia człowieka i poruszały kwestie etyki i dobrego samopoczucia na co dzień. Idee Kun Tzu zyskały powszechne uznanie dopiero za czasów jego uczniów. Podstawowe nauki konfucjanizmu: Konfucjanizm jest nauką moralną i duchową nauczaną przez chińskiego filozofa i mentora Konga Tzu, znanego również jako Konfucjusz. Jest to po części etyczna nauka o tym, jak ludzie powinni się nawzajem traktować. Konfucjusz swoje poglądy etyczne skierował w stronę podstaw rządu. Pisma zatwierdzone przez Konfucjusza stanowiły podstawę wiedzy niezbędnej do podjęcia służby cywilnej. Same pisma obejmują tak znane dzieła, jak I Ching, Przysłowia i Doktryna środka. Konfucjusz nauczał ludzi ze wszystkich środowisk. Zachęcał ludzi do życia w harmonii z otaczającym ich światem. Konfucjanizm przywiązuje dużą wagę do spójności i jedności w społeczeństwie. Cześć przodków jest integralną cechą konfucjańskiego sposobu zachowania. Jeśli chodzi o konfucjanizm, trudno zdecydować, czy należy go postrzegać jako religię, czy wyłącznie jako doktrynę moralności. Konfucjusz wierzył w koncepcję nieba i boską istotę, chociaż jej prawdziwa natura nie została szczegółowo wyjaśniona. Znajdujemy w nim wiarę w życzliwą i moralną naturę boskości. Konfucjusz również dobrze rozumiał naturę zachowań religijnych. Nie uważał np., że powinno to obejmować posługiwanie się przedmiotami rytualnymi. Nie jest jasne, czy Konfucjusz dostrzegł własne nauczanie jako religijne w swojej podstawie. Tradycyjnie uważany za religijny. Interesowały go główne pytania: 1. Jak rządzić tak ogromnym krajem jak Chiny? 2. Jak uczynić człowieka lepszym? „Jeśli zachowasz się właściwie, pójdą za tobą nawet bez rozkazów”. „Człowiek może uczynić ścieżkę wspaniałą, a nie ścieżkę człowieka.” [Confucius, Conversations and Judgments, AST, M., 2016, s. 208] Konfucjanizm, wyrażający interesy części klasy panującej (arystokracji dziedzicznej), od samego początku był aktywnym uczestnikiem walki społeczno-politycznej. Nawoływał do wzmacniania porządku społecznego i ustalonych form rządów poprzez ścisłe trzymanie się starożytnych tradycji, idealizowanych przez konfucjanistów, oraz pewnych zasad relacji między ludźmi w rodzinie i społeczeństwie. Konfucjanizm uznawano za powszechne prawo sprawiedliwości, naturalne i uzasadnione istnienie wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych, w jego terminologii, ludzi pracy umysłowej i fizycznej, przy czym pierwsi rządzili, a drudzy byli im posłuszni i wspierali ich swoją pracą. W starożytnych Chinach istniały różne kierunki, pomiędzy którymi toczyła się walka, co było odzwierciedleniem ostrej walki społecznej i politycznej różnych ówczesnych sił społecznych. Pod tym względem istnieją sprzeczne interpretacje myślicieli konfucjańskich głównych problemów konfucjanizmu (dotyczących pojęcia „nieba” i jego roli, natury ludzkiej, związku zasad etycznych z prawem itp. Głównymi zagadnieniami konfucjanizmu były etyka, moralność i rząd. Podstawową zasadą etyki konfucjańskiej jest koncepcja ren („ludzkości”), jako najwyższego prawa relacji między ludźmi w społeczeństwie i rodzinie. Ren osiąga się poprzez samodoskonalenie moralne w oparciu o przestrzeganie li („etykiety”) - norm zachowania opartych na szacunku i szacunku dla starszych w wieku i pozycji, szanowaniu rodziców, oddaniu władcy, uprzejmości itp. Według konfucjanizmu, tylko nieliczni potrafią zrozumieć ren, tzw Jun Zi („szlachetni ludzie”), tj. przedstawiciele wyższych warstw społeczeństwa; Zwykli ludzie – xiao ren (dosłownie – „mali ludzie”) nie są w stanie zrozumieć ren. Ten kontrast między „szlachetnymi” plebejuszami a stwierdzeniem wyższości pierwszego nad drugim, często spotykany u Konfucjusza i jego zwolenników, jest wyraźnym wyrazem społecznej orientacji klasowego charakteru konfucjanizmu. Konfucjanizm przywiązywał dużą wagę do problematyki tzw. Zarządzanie humanitarne, oparte na idei ubóstwiania władzy władcy. Władca został ogłoszony „synem nieba” (tianzi), który rządził na rozkaz nieba i wykonywał jego wolę. Władza władcy uznała konfucjanizm za święty, dany z góry, przez niebo. Wierząc, że „rządzić znaczy poprawiać”, konfucjanizm przywiązywał dużą wagę do nauczania zheng ming (o „poprawianiu imion”), które nawoływało do postawienia każdego w społeczeństwie na swoim miejscu, ściśle i dokładnie określając obowiązki każdego, co zostało wyrażone słowami Konfucjusza: „Władca musi być suwerenem, poddany musi być poddanym, ojciec musi być ojcem, syn musi być synem”. Konfucjanizm wzywał władców, aby rządzili ludem nie na podstawie praw i kar, ale za pomocą cnoty, będącej przykładem wysoce moralnego postępowania, w oparciu o prawo zwyczajowe i nie obciążali ludu wysokimi podatkami i cłami. Nowy etap w rozwoju kofucjanizmu datuje się na epokę Song (960-1279) i wiąże się z nazwiskiem Zhu Xi (1130-1200), słynnego naukowca-historyka, filologa i filozofa, który jest twórcą zaktualizowanych Konfucjanizm, system filozoficzny neokonfucjanizmu. dominująca ideologia ortodoksyjna, która do czasów współczesnych krępowała i utrudniała rozwój myśli społeczno-politycznej i filozoficznej, utrudniała postęp nauki i techniki oraz przyczyniła się do izolacji Chin od cywilizacji europejskiej i jej postępowej myśli naukowo-technicznej. 1.4 Rola taoizmu w kulturze chińskiej i koncepcja „Tao” religijna szkoła filozoficzna Taoizm to najstarsza doktryna filozoficzna Chin, która stara się wyjaśnić podstawy budowy i istnienia otaczającego świata oraz znaleźć drogę, którą powinien podążać człowiek, przyroda i kosmos. Za twórcę taoizmu uważa się Lao Tzu (Stary Nauczyciel), który żył na przełomie VI i V wieku. PRZED CHRYSTUSEM, Według legendy urodził się w 604 roku p.n.e. Głównymi źródłami są traktaty filozoficzne, zwane zbiorczo „Tao Te Ching” – „Księga Ścieżek i Cnót” – podstawowe źródło nauczania i jeden z najwybitniejszych zabytków myśli chińskiej, który wywarł ogromny wpływ na kulturę Chin i całego świata. Główną ideą tej pracy jest koncepcja Tao Podstawowe pojęcia taoizmu to „Tao” i „Te”. „Tao” ma dwa znaczenia: Droga, którą człowiek i przyroda muszą podążać w swoim rozwoju, uniwersalne prawo światowe, które zapewnia istnienie świata; Substancja, z której powstał cały świat, początek, który był energetycznie pojemną próżnią. „De” – łaska pochodząca z góry; energia, dzięki której pierwotne „Tao” przekształciło się w otaczający świat. Filozofia taoizmu zawiera szereg podstawowych idei: Wszystko na świecie jest ze sobą powiązane, nie ma ani jednej rzeczy, ani jednego zjawiska, które nie byłoby powiązane z innymi rzeczami i zjawiskami; Materia, z której składa się świat, jest jedna; w przyrodzie następuje obieg materii, a po śmierci to, z czego zbudowany jest człowiek, stanie się „materiałem budowlanym” innych form życia lub zjawisk naturalnych; Osoba cesarza jest święta, tylko cesarz ma duchowy kontakt z bogami i siłami wyższymi; poprzez osobowość cesarza „De” – życiodajna moc i łaska – zstępuje na Chiny i całą ludzkość; Pod koniec okresu Chunqiu, kiedy żył Lao Tzu, główny trend w rozwoju społeczeństwa objawił się w upadku systemu niewolniczego i pojawieniu się systemu feudalnego. Znajdując się twarzą w twarz z ogromnymi zmianami społecznymi, jakie miały miejsce, Lao Tzu z obrzydzeniem odrzucił zasadę „rządu opartego na zasadach postępowania”, która panowała w dawnym społeczeństwie niewolniczym i żałośnie narzekał: „Zasady postępowania podważają lojalność i zaufanie i powodują niepokoje.” [Tao Te] Jing, Książka o ścieżce życia, opracowane i przetłumaczone przez V.V. Malyavina, M., Feoria, 2010] Ale w ogólnej różnorodności można wyróżnić jedną koncepcję. Kultury północy i południa Chin różniły się od siebie najbardziej. Jeśli północ, która dała początek konfucjanizmowi, charakteryzuje się dbałością o kwestie etyczne i rytuały, pragnieniem racjonalnego przemyślenia na nowo archaicznych podstaw cywilizacji, to na południu dominował element myślenia mitopoetyckiego. Pierwsza dała mu treść, druga formę. Bez tradycji południowej taoizm nie stałby się taoizmem; bez tradycji północnej nie mógłby mówić o sobie językiem wielkiej kultury i edukacji literackiej. Jakie są cechy taoizmu jako religii narodowej? Było to poszukiwanie, w ścisłej zgodzie z chińskim racjonalistycznym światopoglądem, sposobów na jak najlepsze życie w świecie: żyj dłużej, żyj aktywniej, żyj bogatszy. A taoizm nie szukał niczego poza bytem. Czyli metafizyka, poszukiwania duchowe – taoizm nie znał tych wszystkich namiętności. Ta religia jest całkowicie praktyczna. Opowiada np. o tym, jak zachować zdrowie od młodości, jakie jedzenie jeść, jacy bogowie lub duchy zachowują u kobiety urodę, a męską siłę u mężczyzny, co daje pieniądze, co należy w życiu robić, aby być szanowanym , jak Jak uniknąć zachorowania na starość. Moim zdaniem ani buddyzm, ani konfucjanizm, ani taoizm nie są w rzeczywistości religią - są sposobem na życie. Ale jeśli buddyzm mówi: musisz opuścić świat, bo... cały świat jest źródłem infekcji, grzechu i pokus; Konfucjanizm głosi: świat należy stworzyć na nowo w oparciu o poczucie obowiązku, moralności i odpowiedzialności, natomiast taoizm głosi, że nie ma znaczenia, jaki jest porządek świata, jaki król, dynastia i co najważniejsze, w jaki sposób się live – czy żyjesz w zgodzie z naturą. Oznacza to, że naturalne jest początkowo wyższe niż społeczne. Ale w przypadku każdej religii jest odwrotnie. Dla religii jest ona zawsze ludzka, wymyślona przez ludzi: dogmaty religijne, pewne fragmenty nauczania, teksty sakralne, czyli rzeczy drugorzędne w stosunku do natury. Historycznym ograniczeniem przedstawicieli szkoły taoistycznej było to, że tradycyjnie idealizując przeszłość, domagali się do niej powrotu. Ponadto głosili fatalistyczną teorię „niedziałania”, zgodnie z którą ludzie powinni ślepo podążać za Tao i nie przeciwstawiać się mu, w przeciwnym razie ich wysiłki mogą przynieść odwrotny skutek. Najbardziej rozsądnym zachowaniem jest dążenie do zaspokojenia w spokoju. Późniejszy taoizm, który rozwinął się w reakcyjny ruch religijny, rozwinął właśnie te negatywne aspekty nauk szkoły taoistycznej. Nietrudno zauważyć oczywistą sprzeczność w naukach społecznych i etycznych Lao Tzu. Z jednej strony przeciwko nierównościom społecznym i uciskowi w starożytnym społeczeństwie chińskim, krytyka arbitralności i okrucieństwa samolubnych władców; z drugiej strony wyparcie się jakiejkolwiek walki, fatalizm i poleganie wyłącznie na naturalnym biegu rzeczy. Nie widząc wyjścia z tej sytuacji, Lao Tzu głosił ideę powrotu do prymitywnego, wspólnotowego sposobu życia. Zatem nauki Lao Tzu mają sprzeczny podwójny charakter. Jego dialektyczne idee dotyczące zmienności świata rzeczy, wzajemnego przejścia przeciwieństw i inne łączą się z metafizycznym rozumieniem jedności wszystkich rzeczy; materialistyczna interpretacja świata rzeczy jako naturalnego procesu ma charakter abstrakcyjny, kontemplacyjny, co posłużyło jako podstawa do powstania taoistycznej teorii „niedziałania”; jego krytyce zła społecznego towarzyszyło wezwanie do odrodzenia historycznie wyczerpanego sposobu życia. Jednak w warunkach starożytnych Chin racjonalne idee Lao Tzu odegrały pozytywną rolę, stanowiąc początkową platformę dla dalszego rozwoju poglądów materialistycznych i postępowych poglądów socjologicznych różnych kierunków. Wniosek
Filozofia chińska jest specyficzna i różni się znacząco nie tylko od filozofii europejskiej, ale nawet od filozofii indyjskiej, która jest jej dość bliska (geograficznie). Myśl chińska w ramach tych szkół (konfucjanizm, taoizm, legalizm itp.) ma pełne prawo nazywać się myślą filozoficzną. Nawet filozofia numerologiczna ma ścisły związek z racjonalnością jako rodzajem światopoglądu, choć jest to racjonalność szczególnego rodzaju, nie zawsze zrozumiała dla Europejczyków. W refleksji filozoficznej starożytnych Chin dominowały problemy społeczne i etyczne . Teorie kosmogoniczne wysunięto nie tyle po to, by wyjaśnić pochodzenie nieskończonej różnorodności zjawisk naturalnych, ziemi, nieba, ile po to, by wyjaśnić fundamentalne podstawy państwa i władzę władcy. Jedno z głównych miejsc w poglądach społeczno-politycznych i etycznych starożytnych myślicieli chińskich zajmowała problematyka pacyfikacji społeczeństwa i skutecznego rządu. Dominowała filozofia czysto praktyczna, rozwiązująca problemy administracji publicznej, uzasadnianie norm moralnych i zasad postępowania, a logika filozoficzna była bardzo słabo wyrażona, a związek z nauką był wyraźnie niewystarczający, a idealizm znacząco dominował nad materializmem. Starożytnej i średniowiecznej filozofii chińskiej nie można oddzielać od rozwoju życia duchowego chińskiego społeczeństwa jako całości. Rozwijała się samodzielnie i znaczący wpływ na nią miał dopiero buddyzm, jednak na przestrzeni kilku stuleci dostosowała się do lokalnej tradycji i życia duchowego. Filozofię chińską można scharakteryzować jako jedną całość, której rozwój został zdeterminowany umiejętnością integrowania różnych nowych wpływów zewnętrznych. Jeśli chodzi o kulty konfucjanizmu, odegrały one dużą rolę w rozwoju społeczeństwa. Kult rodziny i klanu, moim zdaniem, utrzymywał wiele niespokrewnionych ze sobą osób w związkach bliskich rodzinie. Odbywało się to poprzez szacunek do starszych. Również moim zdaniem kult ten wiąże się także z faktem, że Chiny zajmują obecnie wiodącą pozycję pod względem liczby ludności wśród wszystkich największych krajów świata. Obecnie z nauk Konfucjusza można wyciągnąć wiele wniosków. Na przykład zachowuj tę samą pełną szacunku postawę wobec starszych. Filozof mówił: „Młodzi ludzie w domu powinni okazywać szacunek rodzicom, poza domem – szanować starszych, wyróżniać się ostrożnością i szczerością (prawdą), obfitą miłością do wszystkich i zbliżać się do ludzi ludzkich. Jeśli po ukończeniu tego zostanie jeszcze czas wolny, to poświęć go na nauczanie.” [Confucius, Conversations and Judgements, AST, M., 2016, s. 208] Gdyby panował uprzejmy stosunek do osób starszych, być może nie byłoby nawet takiego wzrostu przestępczości w dzieciństwie, ponieważ wiele dzieci traktuje obecnie swoich rodziców nieprzychylnie. Cywilizacja dawnych Chin należy już do przeszłości. Jednak jej mądrość, która wchłonęła doświadczenie poszukiwań duchowych i ascezy setek pokoleń, nie umarła i nie może umrzeć. Konfucjanizm, jako część i być może najważniejsza część tej mądrości, nie stracił dziś swojej żywotności. Przykazania Konfucjusza skierowane są do każdego, kto pragnie zrozumieć tajemnicę początków wszystkiego, co się dzieje, kto nie zadowala się konwencjami cywilizacyjnymi, moralnością i ideologiami, ale szuka prawdziwie wielkiego i wiecznego, który ma odwagę porzucenia drobnych przejęć, aby objąć cały świat. Referencje
1.Filozofia: podręcznik. / [Aut. zespół: E.V. Osichnyuk, V.S. Zubow 2.Filozofia świata starożytnego. Czytelnik. .Słownik filozoficzny. / wyd. TO. Frolowa. - wyd. 6, przerobione i dodatkowe - M., 1991. - 560 s. 4.Filozofia: Navch. wieś dla studentów Jestem studentem studiów podyplomowych, nucę. specjalista. największy navch. zamknięcie / Dla wyd. JEŚLI. Nadolny. - K., 1997. - 584 s. Filozofia: Pedr. dla studentów najwyższy szef zamknięcie / Dla wyd. Zaichenka GA - K., 1995. - 455 s. : chory. 7. Sima Qian, Bibliografia prac Sima Qiana, Materiały do ich badań, Szanghaj, 1956. 8. Antologia filozofii światowej. Tom 1. W 4 tomach. M., Myśl, (Akademia Nauk ZSRR. Instytut Filozofii. Dziedzictwo filozoficzne). Redakcja: V.V. Sokolov i in. 1969. 936 s. 9. L. Matsikh, Wykład 14 Religie Chin., Kurs wykładów „Historia Religie", #"justify">10 . John G. Gray, Historia starożytnych Chin. W 2 tomach. Tsentrpoligraf, M., 2006 Confucius, Rozmowy i sądy, AST, M., 2016, s.208 12. Konfucjusz, A.K. Rakhmanova, Najzabawniejsze aforyzmy i cytaty, AST, M., 2014, s.28] 13. Tao Te Ching, Książka o ścieżce życia, opracowane i przetłumaczone przez V.V. Malyavina, M., Feoria, 2010.
Tak czy inaczej, skorelowane z Wedami, konfrontacja z konfucjanizmem była w Chinach znacząca. Co prawda w Indiach rozgraniczenie na odrębne szkoły nie doprowadziło do oficjalnego uznania priorytetu któregokolwiek z kierunków filozoficznych, podczas gdy w Chinach w II wieku PRZED CHRYSTUSEM mi. osiągnęła oficjalny status ideologii państwowej i udało się go zachować aż do europejskiej epoki nowożytnej. Obok konfucjanizmu największy wpływ na rywalizację „stu szkół” (jak Chińczycy w swojej charakterystycznej formie określali działalność ówczesnego życia filozoficznego) miały mohizm i legalizm.
W historii filozofii jako nauki nie ma jeszcze ogólnie przyjętego kryterium periodyzacji filozofii chińskiej. Istnieje kilka powodów jego periodyzacji.
Zgodnie z europejską tradycją identyfikowania głównych epok, cztery okresy rozwoju filozofii chińskiej:
- starożytny (XI - III wiek p.n.e.);
- średniowieczny (III wiek p.n.e. - XIX wiek);
- nowy (połowa XIX w. – 4 maja 1919 r.);
- najnowszy (od 1919 r. do chwili obecnej).
Filozofia chińska sięga ponad dwóch i pół tysiąclecia. Do 221 roku p.n.e. e., kiedy dynastia Qin zjednoczyła Chiny, w kraju istniały różne ruchy filozoficzne, a głównymi szkołami były konfucjańska i taoistyczna, które powstały w VI wieku. PRZED CHRYSTUSEM mi.
Filozofię chińską można opisać dwoma słowami: harmonia i tradycja. Zarówno w czerwonej nici, jak i w niej kryje się idea harmonii z naturą i uniwersalnego połączenia. Mądrość czerpie właśnie z tych koncepcji, bez których harmonijne życie jest nie do pomyślenia. W odróżnieniu od filozofii zachodniej, której koncepcje opierają się na przesłance oddzielenia świata od Boga, gdy zachodzące zdarzenia są zdeterminowane wyższą wolą, Chińczycy czerpią inspirację z poczucia harmonii tego, co się dzieje. Nawet jeśli używane są terminy niebo lub los, są one używane do opisu otaczającej rzeczywistości, a nie do zidentyfikowania jakiejś wyższej rzeczywistości.
Inną cechą charakteryzującą konfucjanizm jest jego przywiązanie do tradycji i stabilności. Synowska pobożność i świętość każdego przedsięwzięcia podjętego przez poprzednie pokolenie staje się niewzruszonym standardem postępowania. Za podstawę przyjmuje się mądrość zgromadzoną w przeszłości, co z kolei daje podstawę do stabilności społecznej i niezmienności struktury klasowej społeczeństwa.
W historii Chin, od XIV do początków XX wieku, życie społeczne Cesarstwa Niebieskiego było ściśle regulowane i W świadomości społecznej dominowały idee konfucjańskie. Wraz z nadejściem komunistów tradycyjne wartości uznano za relikty feudalne, a zasady Konfucjusza zostały zniszczone.
Chiński sposób myślenia jest dziwaczną „mieszaniną tego, co na Zachodzie nazywa się metafizyką, etyką itp. W zbiorze powiedzeń Konfucjusza znajdziesz wiele zaleceń i nauk moralnych, a także ogromną ilość niejasnych dyskusji na temat osobowości i zachowań społecznych.
Przyjrzyjmy się więc dwóm największym szkołom filozoficznym starożytnych Chin: konfucjanizmowi i taoizmowi.
Konfucjanizm
Założycielem konfucjanizmu był starożytny chiński filozof Konfucjusz(Kung Fu Tzu, 551 - 479 p.n.e.). Zwolennik Konfucjusza wniósł ogromny wkład w rozwój tej nauki. Mencjusz(372 - 289 p.n.e.). Głównym tekstem konfucjanizmu są „Cztery księgi”, które obejmują zbiór przemówień Konfucjusza „Lun Yu”, a także książki „Mengzi”, „Doktryna środka” i „Wielka nauka”.
Filozofia starożytnych Chin: konfucjanizm, taoizm i legalizm
Filozofia starożytnych Chin opierała się na wyobrażeniach o takich bytach jak Tao- prawo światowe; droga, wzdłuż której rozwija się świat; substancja nie potrzebująca innych przyczyn, podstawa bytu; dwie przeciwstawne, współzależne zasady bytu: Yin- zasada męska, czynna (natura duchowa) i Ian- żeńska, bierna zasada (o naturze materialnej); pięć elementów - ogień, ziemia, metal, woda, drzewo(w innych wersjach miejsce ziemi jest zajęte powietrze).
Omówiono najważniejsze szkoły filozoficzne starożytnych Chin Taoizm, konfucjanizm, legalizm, mohizm.
Ryż. Poglądy ontologiczne filozofów starożytnych Chin (na przykładzie taoizmu)
Taoizm
Za założyciela uważa się Lao Tzu(w różnych tłumaczeniach - „Stary nauczyciel”, „Stary mądry”, „Stare dziecko”), który żył na przełomie VI i V wieku. PRZED CHRYSTUSEM Główne postanowienia jego nauk są zarysowane w traktatach filozoficznych „Daodejii” (Doktryna Tao i De). Najbardziej znanymi zwolennikami Lao Tzu są Zhuang Tzu i Le Tzu. Yang Zhou (IV - III wiek p.n.e.).
Oprócz Tao kolejną podstawową koncepcją taoizmu jest Tae- osobliwa manifestacja Tao – energia emanująca z Tao – łaska, sposób na przekształcenie Tao w otaczający świat. Pojęciu temu przypisuje się także centralne miejsce w taoizmie Żaden(nie ma go w Daodejing) - pierwotny Chaos, substancja Wszechświata.
Tao jest ścieżką, prawem i idealną substancją Wszechświata, w której objawia się poprzez De, przekształcając pierwotny chaos w ścisły porządek, znany świat. Dlatego wszystko na świecie, podlegające jednemu prawu, jest ze sobą powiązane i hierarchiczne. W tym systemie Człowiek zajmuje swoje pokorne, ale należne mu miejsce: przestrzega praw Ziemia który przestrzega prawa Niebo z kolei ścisłe przestrzeganie praw Tao.
Tao jest wewnętrznie sprzeczne, dialektyczne: oddzielne od wszystkiego, a jednocześnie wszechprzenikające; stale i niezmiennie, a jednocześnie zmienny, w wyniku czego świat jest zmienny; zasadniczo niepoznawalne, a jednak dostępne dla zrozumienia; generatywny nicość(bez imienia) i Istnienie noszący dokładnie to imię.
Qi generuje przeciwne Yin i Yang, których interakcja tworzy żywioły - ogień, ziemię, metal, wodę, drewno i cały świat reprezentowany przez przedmioty, rzeczy będące wynikiem interakcji żywiołów. Poszczególne obiekty powstają w ten sposób z Qi i rozpuszczają się w nim po ich zniszczeniu.
Powstawanie i znikanie świata, powstawanie i niszczenie poszczególnych rzeczy, które go tworzą, podlegają jednemu i niewzruszonemu prawu Tao, dlatego człowiek nie może wpływać na obiektywne procesy, w tym społeczne, jest tylko cząstką, jeden z przejawów uniwersalnej „materii”. Dlatego najbardziej poprawne podejście do świata, odzwierciedlające najwyższą mądrość. - bezczynność, cichy spokój (znający milczy, mówiący nie wie). Jest to zasada obowiązująca wszystkich ludzi. Najlepszy władca to ten, który jest bierny. którego ludzie wiedzą tylko o jego istnieniu.
Społeczno-etyczne i prawne aspekty taoizmu wyrażają się w nakazie posłuszeństwa poddanych władcy, podporządkowania się jego prawom i podporządkowania się ludzi sobie nawzajem. Prawdziwe szczęście to poznanie prawdy, które jest możliwe poprzez wyzwolenie się od namiętności i pragnień.
Konfucjanizm
Założyciel konfucjanizmu - Kung Fu Tzu(lub Kong Zi; w transkrypcji europejskiej Konfucjusz), który żył w latach 551-479. PRZED CHRYSTUSEM Głównym źródłem poznania nauk Konfucjusza jest opracowana przez jego zwolenników książka Lun Yu („Rozmowy i sądy”).
Nauki Konfucjusza mają przede wszystkim charakter społeczno-etyczny, ale jest w nich aspekt ontologiczny. Zgodnie z tradycją kulturową Chin uważa się, że wszystkie rzeczy i zjawiska na świecie ściśle odpowiadają swoim nazwom. Zniekształcanie nazw lub niewłaściwe używanie rzeczy prowadzi do dysharmonii, także w społeczeństwie. Dlatego, zdaniem Konfucjusza, konieczne jest dostosowanie rzeczy i ich nazw do siebie; „Władca musi być władcą, minister musi być ministrem, ojciec musi być ojcem, syn musi być synem”. Często ludzie jedynie formalnie zajmują stanowisko, mają widoczny status społeczny, ale w rzeczywistości nie są w stanie wywiązać się z przypisanej im odpowiedzialności.
Społecznym i etycznym ideałem konfucjanizmu jest „szlachetny mąż”, łączący w sobie człowieczeństwo – „zhen”, synowską pobożność – „xiao”, wiedzę i ścisłe przestrzeganie zasad etykiety – „li”, sprawiedliwość i poczucie obowiązku – „ i”, wiedza o Woli Nieba - „min.” Szlachetny mąż jest wymagający wobec siebie, odpowiedzialny, godny najwyższego zaufania, gotowy poświęcić się dla dobra innych ludzi, ma dobre relacje z otaczającymi go ludźmi, jego życie i śmierć to wyczyn, kłania się przed Niebem, Wielki ludzie, mądrość.
Natomiast osoba niska jest wymagająca od innych, myśli tylko o własnej korzyści, jest małostkowa, nie potrafi i nie dąży do wzajemnego zrozumienia z ludźmi, nie zna praw
Niebo, gardzi Wielkimi Ludźmi, nie słucha Mądrości, kończy swoje życie w hańbie.
Jednakże zarządzanie rządem nie powinno być sztywne. Konfucjanizm pokładał swoje nadzieje przede wszystkim w moralnych podstawach człowieka, w jego duszy i umyśle. Jeśli będziesz rządził za pomocą prawa, załatwisz sprawę karaniem, wtedy ludzie będą ostrożni, ale nie zaznają wstydu. Jeśli będziecie rządzić w oparciu o cnotę, załatwiać sprawy według rytuału, ludzie nie tylko będą zawstydzeni, ale i okażą uległość”. Relacja między cesarzem a poddanymi powinna być (z obu stron) podobna do relacji między ojcem a dziećmi: pryncypialna i być może surowa, ale nie okrutna ze strony cesarza, bezwzględnie pełna szacunku, świadomie uległa ze strony poddanych . Każdy przywódca musi szanować cesarza, kierować się zasadami konfucjanizmu, cnotliwie rządzić, dbać o podwładnych, posiadać niezbędną wiedzę (być profesjonalistą), czynić tylko dobro, przekonywać, a nie zmuszać.
Wszyscy ludzie bez wyjątku muszą postępować zgodnie ze „złotą” zasadą etyki: Nie rób innym tego, czego sam sobie nie życzysz.
Później konfucjanizm nabrał pewnych cech. W czasach nowożytnych było to do połowy XX wieku. była oficjalną ideologią Chin.
Legalizm
Omówiono najwybitniejsze postacie wśród twórców legalizmu Shan Yang(390-338 pne) i Han Fei(288-233 p.n.e.).
Nazwa doktryny pochodzi od łacińskiego legis dopełniacza przypadku lex – prawo, prawo. Legalizm - doktryna prawników - Fajia. Przedmiot legalizmu jak konfucjanizm, - rząd. Ale szkoły te aktywnie ze sobą konkurowały.
Legaliści uważali, że początkowo człowiek jest niemiły, złośliwy i samolubny; interesy różnych osób i grup są sprzeczne. Dlatego główną dźwignią kontrolowania ludzi jest strach przed karą. Zarządzanie w państwie musi być rygorystyczne, ale ściśle zgodne z prawem. W istocie legaliści byli zwolennikami reżimu despotycznego, ale ich stanowisko było spójne.
Państwo musi zapewnić ścisła hierarchia, utrzymanie porządku poprzez przemoc. Należy okresowo zmieniać skład urzędników, kierując się jednolitymi kryteriami ich powoływania, nagradzania i awansowania. Należy zapewnić ścisłą kontrolę nad działalnością urzędników, wykluczyć możliwość „dziedziczenia” stanowisk (co było powszechne w Chinach) i protekcjonizm.
Państwo musi interweniować w gospodarkę i sprawy osobiste obywateli, nagradzać obywateli praworządnych i surowo karać winnych.
Legalizm znalazł wielu zwolenników w starożytnych Chinach; w czasach cesarza Qin-Shi-Hua (III wiek p.n.e.) stała się oficjalną ideologią. Wraz z innymi szkołami filozoficzno-prawnymi wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się kultury chińskiej i państwa chińskiego.
Później, w średniowieczu, wywarła wpływ chińska myśl filozoficzna. Tradycyjne nauczanie Chin również nadal się rozwijało, w szczególności neokonfucjanizm, który powstał na początku pierwszego tysiąclecia naszej ery. Obecnie filozofia chińska w dalszym ciągu pełni ważną funkcję kulturową w Chinach i Azji Południowo-Wschodniej oraz ma znaczący wpływ na kulturę światową.
